Frunzening oʻzi hech qachon Xabarovskda boʻlmagan. Sharqqa qarab eng uzogʻi Chita shahrigacha borgan: u yerga Irkutsk viloyatidagi uzoq muddatli yashash joyidan qochib ketgan. Keyin Moskva, Belorusiya, inqilob, fuqarolar urushi va “qonning umumiy zaharlanishidan” sirli oʻlim.

Lenindan to Ussuriyskiy bulvarigacha - aralash imoratlar joylashgan: Stalin davrida qurilgan kvartiralardan tortib to zamonaviy osmonoʻpar binolargacha. Tarixiy binolardan bu yerda faqat Pavel Amvrosiyevich Usoltsevning 1912-yilda qurilgan uyi saqlanib qolgan. Maʻlumki, bu uyda 1928-yilda Marfa Usoltseva bolalari bilan yashagan va Sovet hukumati uyni oʻzlashtirib olganida, unga pastki qavatlarni egallashga ruxsat berilgan va yuqori qavatda kommunal kvartira tashkil qilingan. 1985-yilda bino tashlandiq holga kelgan edi va 20 yildan oshiq vaqt mobaynida to rekonstruksiya amalga oshirilguncha asta-sekin buzilib borgan.

Frunze bulvarlari orasida koʻplab tarixiy uylar saqlanib qolgan. Ussuriyskiy bulvari bilan kesishgan joyda Kabatovlar va Vshivtsevlarning koʻp qavatli uyi joylashgan. Ular uydan 30-yillarga, Xarbinga qochishga majbur boʻlgunga qadar foydalanishgan. Munisipallashtirishdan soʻng, uyda “Daloxotsoyuz” jamiyati, Biderman AJ (Buyuk Britaniya), sud-tibbiy ekspertizasi joylashgan.

Bir oz yuqoriroqda, juft raqamli tomonda, chuqurlikda Xabarovskning boy savdogarlaridan biri boʻlgan Prokopiy Denisovning gʻishtdan va yogʻochdan qurilgan uyi “yashiringan”. 1919-yilda u oʻzi uchun yaqinlashib kelayotgan xavfni his qilgan holda, uyni aka-uka Kabatovlarga sotgan. Prokopiy Semyonovich Xabarovskni tark etmadi, 1927-yil vafotigacha sobiq uyidan xona ijaraga olgan. Yangi uy egalarining taqdiri qiziq boʻlgan. Aka-uka Kabatovlar doʻkon va un zavodiga ega edilar va otasi – “Mixail Kabatov” nomi bilan nomlangan barjali teploxod kemalari esa Amur boʻylab suzib yurar edi. Kichik ukasi Andrey Ataman Kalmikov qoʻl ostida aygʻoqchi boʻlib xizmat qilgan. Ajablanarlisi shundaki, chinakam monarxistlar boʻlgan Kabatovlar uzoq vaqt “suvda” qolishgan, ularning mol-mulki 1930-yildagina tortib olingan. Aka-ukalar Xarbinga qochishga majbur boʻlishgan.

Xuddi shunday uy — birinchi qavati toshdan va ikkinchi qavati yogʻochdan qurilgan - mukammal saqlanib qolgan va Uzoq Sharq Federal okrugidagi Rossiya Federatsiyasi Bosh prokuraturasi binosining yonida joylashgan. Bu XX asrning birinchi oʻn yilligida qurilgan Vasiliy Fominning turar-joy binosi. 1931-yilda bino davlat hisobiga oʻtkazilib, neftchilar yotoqxonasiga, keyin butunlay kommunal kvartiraga aylantirilgan.

Mixail Frunze fotosurati, qora va oq rangdan qayta tiklangan.

Amurskiy bulvariga tushishda eng katta tarixiy uylar va yodgorlik lavhalari joylashgan.

Frunze, 63 — Ruvim Alperovichning turar-joy binosi. Asli Yakutskdan boʻlgan bu savdogar Xabarovskga koʻchib oʻtgan, nasroniylikni qabul qilgan va armiya ehtiyojlari uchun goʻsht yetkazib berish bilan shugʻullangan. 1920-yillarning oxirida u Xitoyga joʻnab ketgan, ammo uning avlodlari hali ham Xabarovskda yashaydilar. Dastlab bu uyda fotoatelye va kinofirma joylashgan edi.

Uzoq vaqt davomida — Sovet Ittifoqi davrida ham 69a raqamli uy “kinoga tegishli” boʻlib qolgan. Bu yerda “Dalkinosentr” joylashgan boʻlib, u yerda Internet paydo boʻlishidan oldin yaxshi, ammo unchalik mashhur boʻlmagan va shuning uchun VHS filmlarida namoyish etilmagan kinolar qoʻyilgan. Uyning oʻzi qiziqarli tarixga ega: Usov familiyali ikki aka — Georgiy va Ivan degan shaxslar boʻlgan. XX asrning boshlarida ular uchastkani teng ravishda taqsimlaganlar va har biri oʻzi uchun uy qurishgan: Georgiy gʻishtdan, Ivan esa yogʻoch. Georgiyning uyi bugungi kungacha saqlanib qolganligini taxmin qilish qiyin emas. XX asrning 20-yillarida natsionalizatsiyalashtirilganidan keyin bu yerda Uzoq Sharqdagi OGPU ning idorasi joylashgan boʻlib, keyinchalik uy kommunal kvartiralarga aylantirilgan.

Koʻchaning qarama-qarshi tomonida “xrushyovka”larning old tomonlarida yana ikkita yodgorlik taxtasi oʻrnatilgan. Ulardan biri Serafim Timoshin, selektsioner va bogʻbonga bagʻishlangan, u Xabarovskning faxriy fuqarosi hisoblanadi. Biz uning oldida koʻp yillar davomida Xabarovsk SSSR ning eng yashil shaharlaridan biri deb hisoblangani uchun qarzdormiz.

Serishyovga koʻtarilishda Pyotr Roslovichning 1902-yilda qurilgan koʻp qavatli uyi joylashgan. Voenniy togʻining (hozirgi Serishyova koʻchasi shunday nomlangan) yaqinligini va harbiylarning koʻpligini hisobga olib, Pyotr yaqin atrofdagi Kadetlar korpusi oʻqituvchilariga ijaraga berish uchun uy qurgan. 1930-yilda bino olib qoʻyilgan va unda, shu bilan birga qoʻshni shunga oʻxshash binolarda ham koʻp yillar davomida militsiya-politsiya joylashtirilgan: 98-sonli (sobiq ofitserlar qanoti) va 99-sonli uylarda.